Δευτέρα 30 Μαΐου 2016

Ιστορίες από πέτρα και πηλό


Εποχή του Λίθου – Η Αρχαιολογία στην τάξη


Μαρία Χατζιδάκη


49ο Δημοτικό Σχολείο Ηρακλείου  


Περίληψη
Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Ιστορίες από πέτρα και πηλό» υλοποιήθηκε κατά το σχολικό έτος 2015 - 16 από την Γ΄ τάξη του Σχολείου μας. Ο σκοπός του προγράμματος ήταν να εξοικειωθούν τα παιδιά με την έννοια του παρελθόντος, να συνδέσουν το παρόν με το απώτατο παρελθόν και να γνωρίσουν τη συντριπτικά μεγαλύτερη χρονικά περίοδο της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη, την Εποχή του Λίθου. Σχεδιάστηκε σε συσχετισμό με την αντίστοιχη διδακτική ύλη της Ιστορίας της Γ΄ Δημοτικού, υπερβαίνοντας όμως τους περιορισμούς του μαθήματος και με πυξίδα και οδηγό τις αρχές της βιωματικής μάθησης, τις αισθήσεις και τη φαντασία των παιδιών. Έτσι μπόρεσαν να προσεγγίσουν επιτυχώς έννοιες δύσκολες για τη μεσαία σχολική ηλικία με τρόπο ευχάριστο και διασκεδαστικό και να διαμορφώσουν θετική στάση για τους χώρους πολιτισμικής αναφοράς.

Ιστορίες από πέτρα και πηλό 

Λέξεις κλειδιά
Προϊστορία, Εποχή του Λίθου, Αρχαιολογία
Κατηγορία προγράμματος
Πολιτιστικών θεμάτων
Εισαγωγή
Με τον όρο Προϊστορία αναφερόμαστε στη χρονική περίοδο από την πρώτη παρουσία του γένους Homo στον πλανήτη μέχρι την εμφάνιση της γραφής. Χωρίζεται επιμέρους σε Εποχή του Λίθου (Παλαιολιθική και Νεολιθική) και Εποχή του Χαλκού. Ο χωρισμός της ιστορίας του ανθρώπου σε καταγεγραμμένη και μη αποτελεί ασφαλώς μια σύμβαση στο πλαίσιο της γραμμικής περιοδοποίησης της ανθρώπινης δραστηριότητας και πολιτιστικής εξέλιξης. Η γραφή είναι σαφέστατα κορυφαίο ανθρώπινο επίτευγμα, ωστόσο η διάκριση σε Προϊστορία και Ιστορία είναι ρευστή, διαφέρει κατά περιοχές και – επιστημονικά τουλάχιστον – δεν πρόκειται για αξιολογική διάκριση ούτε υποτιμάται η σημασία της πρώτης (Θεοχάρης, 1989: 11 - 15). Χρονολογικά η διαφορά των δυο περιόδων είναι τεράστια, αφού η Κατώτερη Παλαιολιθική (η αρχαιότερη προϊστορική περίοδος) ξεκινά πριν τρία περίπου εκ. έτη με τάση να ανάγεται όλο και βαθύτερα στον χρόνο (Harmand, S., Lewis, J., et. al., 2015).
Η ανασύνθεση της πορείας του ανθρώπου και της πολιτισμικής του δημιουργίας σ’ αυτό το αχανές χρονικό διάστημα δεν είναι εύκολη υπόθεση. Τα υλικά κατάλοιπα αυτής της δραστηριότητας που αποτελούν το αντικείμενο μελέτης της Αρχαιολογίας και το μέσο που θα μας επιτρέψει να προσεγγίσουμε τη ζωή των ανθρώπων και των προϊστορικών κοινωνιών διασώζονται συνήθως εξαιρετικά αποσπασματικά. Σημαντικά δημιουργήματα και υλικά έχουν παραδοθεί εντελώς στη φθορά του χρόνου – και ας μην ξεχνάμε ότι ο άνθρωπος δεν είναι μόνο το υλικό αποτύπωμά του. Γίνεται επομένως αντιληπτό πόσο επίπονο είναι το έργο της ανάγνωσης και ερμηνείας του παρελθόντος, από πόσους παράγοντες μπορεί να επηρεαστεί και πόσο συχνά η αποσπασματικότητα των ευρημάτων μπορεί να οδηγήσει σε παραπλανητική εικόνα (Hodder, 2002). Όπως χαρακτηριστικά συνηθίζουμε να λέμε στα παιδιά, είναι σαν να θέλουμε να συμπληρώσουμε ένα άγνωστο παζλ, από το οποίο λείπουν  τα περισσότερα κομμάτια. Στην προσπάθειά μας να συνενώσουμε τα υπάρχοντα, επηρεαζόμαστε από μια σειρά παραγόντων, όπως την εποχή και τις τρέχουσες κοινωνικές – πολιτικές – οικονομικές συνθήκες, το φύλο, τα ερμηνευτικά ρεύματα και τις θεωρίες κ.λπ. Στην πορεία καινούρια κομμάτια έρχονται να συμπληρώσουν, να τροποποιήσουν ή να ανατρέψουν την εικόνα. Η Αρχαιολογία είναι μια ζωντανή επιστήμη που ανανεώνεται συνεχώς και απεχθάνεται τον δογματισμό.
Όσο απαιτητική και συνάμα συναρπαστική είναι η αναζήτηση του απώτατου παρελθόντος για την Αρχαιολογία, άλλο τόσο είναι και η παρουσίασή του στα παιδιά, ιδιαίτερα της πρώτης και μεσαίας σχολικής ηλικίας, 7 – 10 ετών.
Τα παιδιά αυτής της ηλικίας αρχίζουν να αντιλαμβάνονται και να κατανοούν τον ιστορικό χρόνο, ένα πολύ σημαντικό και σύνθετο επίτευγμα. Έχουν ήδη αναπτύξει την αυτοβιογραφική μνήμη, δηλαδή τις αναμνήσεις γεγονότων που έχουν βιώσει τα ίδια στη διάρκεια της ζωής τους, έχουν συνειδητοποιήσει ότι και άλλα μέλη της οικογένειας και άλλοι άνθρωποι έχουν αναμνήσεις από τον δικό τους βίο και έζησαν πριν από αυτά. Είναι η ηλικία που στο σπίτι και στο σχολείο μέσω διαφόρων οδών αρχίζουν να γίνονται δέκτες ποικίλων αφηγήσεων για το παρελθόν και έχουν και τα ίδια αναπτύξει στοιχειωδώς την ικανότητα να αφηγούνται με δομημένο και συνεκτικό λόγο την αλληλουχία γεγονότων (Fivush, R., 2012). Μπορούμε όμως παρά ταύτα να τα εισάγουμε στην ιστορική έρευνα, σε έννοιες δυσνόητες και σε εποχές με χαοτική χρονική απόσταση από το παρόν; Ήδη από τα μέσα του 20ου αι. ο Bruner είχε υποστηρίξει ότι μπορούμε να διδάξουμε και το πιο απαιτητικό επιστημονικό θέμα σε οποιαδήποτε ηλικία αρκεί να χρησιμοποιήσουμε την κατάλληλη μέθοδο και η νεότερη έρευνα επέκτεινε τη θεωρία αυτή και στη διδασκαλία της Ιστορίας (ενδεικτικά Νάκου, 2000: 213, Αβδελά,1998: 114, όπου και εκτενέστερη βιβλιογραφία). Για την εισαγωγή των παιδιών στην Ιστορία σε αυτές τις ηλικίες ως καταλληλότερο παιδαγωγικό εργαλείο προκρίνεται η χρήση υλικών μέσων και η βιωματική μάθηση έναντι της γραπτής πληροφορίας και της θεωρητικής προσέγγισης (Νάκου, 2000: ό.π.).
Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα η Γ΄ τάξη του σχολείου μας ασχολήθηκε με την Εποχή του Λίθου, τη συντριπτικά μεγαλύτερη περίοδο της Προϊστορίας και ταυτόχρονα την πιο «ταπεινή». Τίθεται εύλογα το ερώτημα γιατί να εκπονηθεί ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα με αυτή τη θεματολογία από τη στιγμή που διδάσκεται στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας, ενώ υπάρχουν πιο «λαμπερά» θέματα προς επεξεργασία, όπως η Εποχή του Χαλκού (κυκλαδικός, μινωικός, μυκηναϊκός πολιτισμός). Στο αναλυτικό πρόγραμμα της Ιστορίας για τη Γ΄Δημοτικού τα 2/3 του προβλεπόμενου χρόνου αφιερώνονται στη διδασκαλία της Μυθολογίας (Βιβλίο Δασκάλου: 6-8) και μόνο το 1/3 στην Ιστορία. Συγκεκριμένα στην Εποχή του Λίθου αναφέρονται μόλις τρία κεφάλαια. Κρίθηκε επομένως σκόπιμο η γνωριμία των παιδιών με το γνωστικό αντικείμενο που μας φέρνει πρόσωπο με πρόσωπο με το παρελθόν να είναι πιο ουσιαστική και ολοκληρωμένη.  
Σκοπός και στόχοι
Ο βασικός σκοπός του προγράμματος ήταν να γνωρίσουν τα παιδιά όσο γίνεται περισσότερο βιωματικά την εξελικτική πορεία του ανθρώπου κατά την Παλαιολιθική και Νεολιθική Εποχή και την επιστήμη που μελετά τις κοινωνίες του παρελθόντος, την Αρχαιολογία.
Οι επιμέρους στόχοι:
Γνωστικοί
  • Να κατανοήσουν την έννοια του παρελθόντος.
  • Να ερευνήσουν διαφορετικές όψεις της πρώιμης δημιουργικότητας του ανθρώπου, πρακτικής και καλλιτεχνικής.
  • Να ερευνήσουν όψεις της θρησκευτικότητας - πνευματικής έκφρασης του ανθρώπου.
  • Να αντιληφθούν τον ρόλο του περιβάλλοντος στην εξέλιξη, τη ζωή και τις επιλογές του ανθρώπου, όπως και τους τρόπους  επέμβασης του ανθρώπου στο περιβάλλον και τις συνέπειες αυτών των επεμβάσεων.
  • Να αντιληφθούν τη σταδιακή μετάβαση στη Νεολιθική εποχή και τις συνέπειες που  επέφερε.
  • Να αναγνωρίσουν τη σημαντικότητα του πολιτισμού που αναπτύχθηκε κατά την προϊστορική εποχή.
  • Να κατακτήσουν ιστορικές έννοιες και όρους.
  • Να γνωρίσουν τα κατάλοιπα της Νεολιθικής εποχής στην Κρήτη.
Κοινωνικοποίηση, μεθοδολογία
  • Να εργαστούν με ερευνητικές μεθόδους μάθησης και να ασκηθούν στην ερμηνεία διάφορων τέχνεργων και στην ανασύσταση της ζωής στο παρελθόν.
  • Να αντιληφθούν μέσω της διεπιστημονικότητας της Αρχαιολογίας τη σημασία της συνεργασίας και της ομαδικότητας. Να εργαστούν κι εκείνα ομαδοσυνεργατικά και να ασκηθούν στη σφαιρική επεξεργασία ενός θέματος μέσω της διαθεματικότητας.
  • Να εκτιμήσουν τα κατάλοιπα του παρελθόντος και να εκφραστούν κι εκείνα δημιουργικά.
  • Να απολαύσουν μια μέρα στο Μουσείο, να αυτενεργήσουν με όχημα στοχευμένες δημιουργικές δράσεις και να αγαπήσουν τον χώρο.
Μεθοδολογία
Η συμβατική διδασκαλία του θέματος βασίζεται κυρίως στην αφήγηση, τον κατευθυνόμενο διάλογο και την πρόσληψη της πληροφορίας κυρίως από γραπτές πηγές (υπενθυμίζεται, για να τονιστεί το οξύμωρο σχήμα, ότι μιλάμε για την περίοδο που απουσιάζει ο γραπτός λόγος) και παρουσίαση οπτικού υλικού. Ωστόσο, για να δανειστώ τη σοφία της γνωστής κινέζικης παροιμίας, «Πες μου και θα ξεχάσω, δείξε μου και μπορεί να θυμηθώ, κάνε με να συμμετάσχω και θα καταλάβω.» Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα προσπαθήσαμε να σχεδιάσουμε μια διαφορετική προσέγγιση που δεν θα περιλαμβάνει την προσφορά της πληροφορίας έτοιμης προς κατανάλωση. Γι’ αυτή στην πρώτη συνάντησή τους με το απώτατο παρελθόν στηριχτήκαμε στις αρχές της ερευνητικής - βιωματικής μάθησης και της διαθεματικότητας κι έγινε προσπάθεια να εμπλακούν τα παιδιά όσο το δυνατόν περισσότερο στην ανακάλυψη της γνώσης. Το συγκριτικό μας πλεονέκτημα ήταν ότι τα παιδιά της τάξης έδειξαν από την αρχή να ενθουσιάζονται με το προϊστορικό παρελθόν αφενός και με την ιδέα της ανακάλυψης αφετέρου. Η διάρκεια του προγράμματος ήταν τρεις μήνες. Σ’ αυτό το διάστημα αξιοποιήθηκε ο χρόνος της Ευέλικτης Ζώνης, της Αισθητικής Αγωγής (Μουσική, Εικαστικά, αλλά και Θεατρική Αγωγή με θεατρικό παιχνίδι) και ώρες από τα επιμέρους γνωστικά αντικείμενα που εμπλέκονται στη διαθεματική προσέγγιση (Γλώσσα, Μαθηματικά, Μελέτη Περιβάλλοντος, Ιστορία).
Περιγραφή δράσης
Αφόρμηση
Επεξεργαστήκαμε στο μάθημα της Γλώσσας το ποίημα του Οδ. Ελύτη «Η Μάγια». Ακούσαμε και τραγουδήσαμε τη μελοποιημένη εκδοχή σε μουσική Μ. Θεοδωράκη. Εμπνεύστηκαν και ζωγράφισαν νυχτερινές σκηνές. Με αφορμή το πρώτο βίντεο της γνωστής σειράς «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο άνθρωπος» μιλήσαμε για τη δημιουργία του σύμπαντος, τα αστέρια και τους αστερισμούς, τη δημιουργία της Γης και τις αλλαγές στον πλανήτη πριν την εμφάνιση της ζωής και μέχρι την εμφάνιση των πρώιμων Ανθρωπίδων.
Παρελθόν, μια άγνωστη χώρα
Μετά την αφόρμηση επεξεργαστήκαμε την έννοια του παρελθόντος και τους συναφείς προσδιορισμούς (παρόν, μέλλον, πριν, τώρα, μετά) με μια σειρά δραστηριοτήτων:
  • Ξεκινήσαμε από τα βιώματα των παιδιών με σκοπό να αντιληφθούν και να εκφράσουν την αλληλουχία γεγονότων στο εγγύς παρελθόν σε προσωπικό επίπεδο και να κατανοήσουν τη σημασία του για τη ζωή τους στο παρόν και τον προγραμματισμό του άμεσου μέλλοντος.
  • Παίξαμε το παιχνίδι ερωτήσεων «παρόν – παρελθόν» ως εξής. Κάνουμε μια σειρά ερωτήσεων για το παρόν, όπως: Τι χρώμα έχει η μπλούζα που φοράς; Ποια είναι η αγαπημένη σου ομάδα; Τι κρατάς στα χέρια σου; Πώς ονομάζεται ο/η καλύτερος/η φίλος/η σου; Τι δεκατιανό έχεις στην τσάντα σου; Πώς είναι ο καιρός σήμερα; κ.λπ. Κατόπιν επαναλαμβάνουμε τις ίδιες ερωτήσεις για: Χθες, πριν μια εβδομάδα, πριν ένα μήνα, πέρυσι, πριν δυο χρόνια, πριν πέντε χρόνια. Ο στόχος είναι να αντιληφθούν πόσο εύκολα φεύγουν από τη μνήμη κάποια γεγονότα, ποια είναι αυτά που συνήθως θυμόμαστε και μέχρι πόσο πίσω μπορούμε να θυμηθούμε. Αν ρωτήσουμε τι συνέβη πριν δέκα χρόνια, τα παιδιά δεν είναι φυσικά σε θέση να απαντήσουν, οπότε αρχίζουμε να διερευνούμε με ποιους τρόπους μπορούμε να μάθουμε και οι συνηθέστερες απαντήσεις είναι να απευθυνθούμε στο οικογενειακό περιβάλλον. Έφεραν στο σχολείο ιστορίες που τους έχουν αφηγηθεί τα οικεία τους πρόσωπα και που τα ίδια δεν θυμούνται, π.χ. από τότε που ήταν πολύ μικρά ή δεν είχαν γεννηθεί ακόμη. Δημιουργήσαμε αλληλουχίες με τα γεγονότα αυτά και άλλα που θυμούνται.
  • Διευκρινίζοντας περαιτέρω την έννοια των όρων παρόν – παρελθόν τα παρομοιάσαμε με δυο παζλ. Στο παζλ «παρόν» όλα τα κομμάτια είναι στη θέση τους και έχουμε την εικόνα ολοκληρωμένη. Στο παζλ «παρελθόν» η εικόνα είναι ελλιπής, λιγότερο στο εγγύς, όλο και περισσότερο όσο προχωράμε στο μακρινό παρελθόν.
  • Το κάθε παιδί είπε ένα γεγονός που να έχει σχέση με τις προτιμήσεις, τα πράγματα που του αρέσουν, κάποια εφεύρεση ή ο,τιδήποτε το εντυπωσιάζει και δεν ξέρει πότε δημιουργήθηκε (μερικές χαρακτηριστικές απορίες: πότε κυκλοφόρησε το πρώτο τεύχος του Αστερίξ, πότε κατασκευάστηκε το πρώτο αεροπλάνο, η πρώτη τηλεόραση, πότε φτιάχτηκαν αγαπημένα παιχνίδια ή εμφανίστηκαν οι αγαπημένοι υπερήρωες κ.λπ.). Έψαξαν στο διαδίκτυο, έφτιαξαν μια απλή χρονογραμμή με τα αποτελέσματα και συζήτησαν για το τι προηγήθηκε και τι ακολούθησε (πριν – μετά).
  • Παίξαμε το παιχνίδι «παλιά και τώρα»: Κάναμε μια λίστα με αντικείμενα που δε χρησιμοποιούνται πια και επαγγέλματα που δεν υπάρχουν σήμερα και αντιστοιχίσαμε με ό,τι τα έχει αντικαταστήσει. (Μπορεί φυσικά να γίνει και με ό,τι άλλο μπορούμε να σκεφτούμε, π.χ. ενδυμασία, αυτοκίνητα κ.λπ.).
  • Δημιουργήσαμε μια χρονογραμμή με πολύ μεγάλο μήκος (περίπου 20 μ.) από την εμφάνιση του ανθρώπου μέχρι σήμερα. Ο στόχος ήταν να διαπιστώσουν ότι όλα όσα είχαμε συζητήσει προηγουμένως (και ενώ μας είχαν φανεί τόσο παλιά, στην πραγματικότητα αφορούσαν κυρίως από την αρχή του 20ου αι. κι εξής) είναι ένα ελάχιστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας. Τα παιδιά πήραν εικόνες με αντικείμενα ή γεγονότα, έψαξαν στο διαδίκτυο και τις κόλλησαν  (με καθοδήγηση) στη χρονογραμμή. Για να ξετυλιχτεί και να απλωθεί η χρονογραμμή έπρεπε να βγουν έξω από την αίθουσα, να προχωρήσουν σε όλο τον διάδρομο και ακόμη να κατεβούν μέρος της σκάλας, μια δραστηριότητα που εκτός από εποπτική ήταν και εξαιρετικά διασκεδαστική.
  • Ο «Ουρανοξύστης του Χρόνου». Αφού είδαμε τη σχέση της πρόσφατης ιστορίας με τις απαρχές του ανθρώπινου είδους, ήρθε η ώρα να δούμε τη θέση της ύπαρξης του ανθρώπου στην ιστορία του πλανήτη. Τα παιδιά δεν γνωρίζουν ακόμη πάνω από το 2.000 και επομένως δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε απόλυτους αριθμούς, γι’ αυτό καταφύγαμε και πάλι στην οπτικοποίηση. Σε χαρτόνι κολλήσαμε την εικόνα ενός ουρανοξύστη που συμβολίζει τον χρόνο που υπάρχει η Γη. Στα θεμέλιά του είναι η δημιουργία της Γης και όσο ανεβαίνουμε τους ορόφους βλέπουμε τις αλλαγές: Πόσο άργησε να εμφανιστεί η ζωή, πότε εμφανίστηκαν κάποια χαρακτηριστικά είδη (ψάρια, αμφίβια, ερπετά, δεινόσαυροι, θηλαστικά) και τέλος ότι όλη η ιστορία του ανθρώπου που είχαμε οπτικοποιήσει με τη χρονογραμμή δεν είναι παρά το σημαιάκι στη στέγη του ουρανοξύστη.
Παλαιολιθική Εποχή
Μιλήσαμε για τον συμβατικό χωρισμό της Ιστορίας σε περιόδους, και τις ορίσαμε πάνω στη χρονογραμμή. Μιλήσαμε πολύ απλά για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους με εικόνες και παρακολουθήσαμε το δεύτερο και το τρίτο επεισόδιο της σειράς «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ο άνθρωπος». Ξεκινήσαμε την επεξεργασία της Παλαιολιθικής:
  • Έγινε πρώτα γλωσσική επεξεργασία και διευκρίνιση όρων: εξέλιξη, εφεύρεση – ανακάλυψη, τροφοσυλλογή – τροφοσυλλέκτης, μετακίνηση – μετανάστευση/ μόνιμη κατοικία (χρήση λεξικού, ερμηνεία, χρήση σε προτάσεις, οικογένειες λέξεων). Έγινε αντιπαραβολή με τη σημερινή εποχή: Το ζήτημα της μετανάστευσης που είναι τόσο επίκαιρο, αλλά και τι είναι σήμερα η τροφοσυλλογή (σε αντιδιαστολή με την καλλιέργεια), τι σημαίνει σήμερα για τους ανθρώπους το κυνήγι, ανακαλύψεις και εφευρέσεις τότε και τώρα.
  • Δημιουργήσαμε ένα φανταστικό σενάριο, σύμφωνα με το οποίο ήμασταν όλοι μέλη μιας εκτεταμένης οικογένειας που ζει στην Παλαιολιθική Εποχή. Πρέπει να οργανώσουμε τη ζωή μας με τα δεδομένα της εποχής και να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες και τα εμπόδια που παρουσιάζονται κατασκευάζοντας όσα μας χρειάζονται. Πριν από κάθε ενέργεια και κατασκευή προηγείται μελέτη του επιμέρους θέματος μέσα από συζήτηση, πληροφορίες, εικόνες και υλικό που φέρνουμε στην τάξη. Οι κατασκευές έγιναν μέσα στο πλαίσιο του σεναρίου, υπήρχε δηλαδή ειρμός και σημεία αναφοράς μεταξύ τους, δεν ήταν αυτόνομες και ξεκομμένες η μια από την άλλη:
Ενδυμασίες (με χαρτόπανο και χόρτο): Τα παιδιά ζωγράφισαν επάνω ώστε να μοιάζει με δέρμα ζώου.
Προϊστορικά κοσμήματα: Δέσαμε με φυσικό χόρτο διάφορα κοχύλια (που είχα τρυπήσει προηγουμένως) και πήλινα κομμάτια κατασκευασμένα από τα παιδιά (με πηλό βιβλιοπωλείου) εν είδει δοντιών, καρπών ή πετρωμάτων και δημιουργήσαμε περιδέραια.
Εργαλεία: Τα παιδιά προσπάθησαν και σε σημαντικό βαθμό κατάφεραν να κατασκευάσουν λίθινα εργαλεία, σε αρκετές περιπτώσεις αμφιπρόσωπα, με βότσαλα και κροκάλες. (Για τη λάξευση και τις τεχνικές κατασκευής των λίθινων εργαλείων βλ. Μουνδρέα - Αγραφιώτη, Α., 1996). Η δραστηριότητα αυτή έγινε κατά τη διάρκεια του θεατρικού παιχνιδιού «Έργα και ημέρες μιας προϊστορικής οικογένειας», όπως θα περιγραφεί παρακάτω. Επίσης την ώρα των εικαστικών έφτιαξαν σε χαρτόνι σελιδοδείκτες – χειροπελέκεις που χρησιμοποιούσαν κατόπιν στη δανειστική βιβλιοθήκη της τάξης.
Έλεγχος φωτιάς: Συζητήσαμε για την καθοριστική σημασία της φωτιάς στη ζωή των ανθρώπων, το μεγάλο κατόρθωμα του ελέγχου της φωτιάς και τρόπους ανάμματος. Μετά από γλωσσική επεξεργασία (φωτιά – πυρ, αλλά και χέρι - χειρ / σύνθετες λέξεις, χρήση σε προτάσεις – ιστορίες), έφτιαξαν ακροστιχίδες με κύρια λέξη τη «φωτιά».
Βραχογραφία – θεατρικό παιχνίδι «Έργα και ημέρες μιας προϊστορικής οικογένειας»: Μιλήσαμε για τις μετακινήσεις των ανθρώπων κατά την Παλαιολιθική Εποχή, την τροφοσυλλογή, την προσωρινή κατοικία και την καλλιτεχνική τους έκφραση μέσα από τα ειδώλια και κυρίως τις βραχογραφίες. Παρακολουθήσαμε τη διαδραστική και πολύ εντυπωσιακή εικονική περιήγηση του σπηλαίου Λασκώ.
Προετοιμάσαμε τη δική μας βραχογραφία σε χαρτί μήκους 5 μέτρων, η οποία θα χρησίμευε και ως σκηνικό στο θεατρικό παιχνίδι: Χρωματίσαμε με σφουγγάρι και τέμπερα το χαρτί ώστε να θυμίζει τοίχωμα σπηλιάς και το τοποθετήσαμε στον χώρο όπου θα παίζαμε, μια αίθουσα βοηθητική και σκοτεινή στο υπόγειο του σχολείου. Τα παιδιά φόρεσαν τις προϊστορικές ενδυμασίες και τα κοσμήματα που είχαν φτιάξει. Στον χώρο που υποτίθεται ήταν έξω από τη σπηλιά υπήρχαν σκορπισμένα ξύλα, βότσαλα και κροκάλες. Η «οικογένεια» έχει βγει έξω για κυνήγι και τροφοσυλλογή. Μαζεύουν επίσης ξύλα για τη φωτιά και τις πέτρες για τη λάξευση των εργαλείων και για να οριοθετήσουν την εστία. Επιστρέφοντας ασχολούνται με το άναμμα της φωτιάς, την ολοκλήρωση της βραχογραφίας και τη λάξευση.
«Ιστορίες γύρω από τη φωτιά»: Στο τέλος κάθονται όλοι γύρω από τη φωτιά, απολαμβάνουν το γεύμα τους, ακούνε και διηγούνται ιστορίες που έχουν σχέση με τη διαβίωσή τους. Κάποιος είναι ο σοφός – μάγος, κάποιος άλλος έχει έρθει από μακριά και περιγράφει άγνωστους τόπους, κυνηγοί και τροφοσυλλέκτες διηγούνται παραστατικά τις περιπέτειές τους κ.λπ.
Νεολιθική Εποχή
Στη μελέτη της Νεολιθικής Εποχής εστιάσαμε στα εξής:
  • Στη σταδιακή, μακροχρόνια και διαφορετική για κάθε τόπο αλλαγή στον τρόπο ζωής (γεωργία/κτηνοτροφία - τροφοσυλλογή/κυνήγι,  μόνιμη εγκατάσταση – νομαδική ζωή και συνεχής μετακίνηση). Η σχέση με το περιβάλλον, πώς επιλέγεται ο κατάλληλος τόπος εγκατάστασης, τι αλλαγές στον χώρο επιφέρει αυτή η εγκατάσταση.
  • Τι περιλαμβάνει η εργαλειοθήκη μιας οικογένειας της Νεολιθικής εποχής: Οι νέες ασχολίες απαιτούν νέες λύσεις. Η ανανεωμένη και εμπλουτισμένη χρήση των λίθινων εργαλείων.
  • Πηλός, ή πώς οι νέες ανάγκες σε συνδυασμό με τον αποτελεσματικό έλεγχο της φωτιάς δημιούργησαν ένα υλικό για άπειρες χρήσεις με διαχρονική επιτυχία.
  • Νεολιθικά ειδώλια. Έκφραση θρησκευτικότητας ή διέξοδος και απόλαυση καλλιτεχνική;
  • Τι συνέβαινε στην Κρήτη αυτήν την εποχή; Στην πατρίδα του συγκλονιστικού Μινωικού πολιτισμού συχνά παραβλέπεται διδακτικά αυτή η περίοδος.
Οι δραστηριότητες:
Θεατρικό παιχνίδι: Μια μέρα από τη ζωή μιας νεολιθικής οικογένειας στο χωράφι και στο σπίτι. Καλλιεργούμε δημητριακά, φροντίζουμε τα εξημερωμένα ζώα. Σκεφτόμαστε και αποφασίζουμε με τι υλικά θα χτίσουμε το σπίτι μας, τι χρειαζόμαστε για τους τοίχους και τι για την οροφή, πόσα δωμάτια θα έχει και σε τι θα χρησιμεύει το καθένα. Δεν εγκαταλείπουμε την τροφοσυλλογή και το κυνήγι, τα έχουμε όμως περιορίσει πολύ.
Το άλεσμα των σιτηρών: Με δυο κατάλληλες πέτρες (μια πλατιά και επίπεδη ελλειψοειδούς σχήματος και ένα βότσαλο επίσης επίπεδο που να χωράει στα χέρια των παιδιών) δημιουργήσαμε ένα τριβείο όπου άλεσαν σιτάρι κι έφτιαξαν το δικό τους αλεύρι.
Αγγειοπλαστική: Στα χνάρια των νεολιθικών ανθρώπων που εξερευνούν τις δυνατότητες του νέου υλικού χωρίς να έχουν ακόμη την επαναστατική ευκολία του κεραμικού τροχού, τα παιδιά έπλασαν με την «τεχνική της κουλούρας» τα δικά τους αγγεία. Παρατήρησαν σε οπτικό υλικό πώς είναι διακοσμημένα τα νεολιθικά αγγεία (με γραπτή ή εγχάρακτη διακόσμηση) και προσπάθησαν να τα μιμηθούν.
Επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου (Α.Μ.Η.):
Ήταν η «ομπρέλα» που κάλυψε όλες τις παραμέτρους που θέλαμε να φωτίσουμε στην ενότητα της Νεολιθικής. Σχεδιάστηκε με τις αρχές της Μουσειακής Αγωγής (ενδεικτικά Ζαφειράκου, Α., 2000·  Κόκκινος, Γ.,  Ε. Αλεξάκη, Ε., 2002) με τριμερή πορεία (προετοιμασία πριν από την επίσκεψη – δραστηριότητες κατά τη διάρκεια – εμπεδωτικές, μεταγνωστικές δραστηριότητες μετά την επίσκεψη).
Πριν από την επίσκεψη: Έχει προηγηθεί όλη η προσέγγιση που περιγράφηκε προηγουμένως. Αφού γνωρίσαμε γνωστούς νεολιθικούς οικισμούς στον ελλαδικό και ευρύτερο μεσογειακό χώρο, αναρωτηθήκαμε πώς ήταν η κατάσταση στην Κρήτη. Τα παιδιά έκαναν μια μικρή έρευνα σε ομάδες και διαπίστωσαν την ύπαρξη νεολιθικών κοινωνιών και στο νησί μας με περισσότερο  έντονη δραστηριότητα στην περιοχή της Κνωσού. Θέσαμε ερωτήματα, όπως: ποιες ήταν οι καθημερινές ασχολίες των ανθρώπων, ποια τα εργαλεία τους, είχαν κι εκείνοι κατακτήσει το νέο υλικό της εποχής (πηλό), είχαν καλλιτεχνική δημιουργία; Και αποφασίσαμε να πάμε στο Αρχαιολογικό Μουσείο για να βρούμε τις απαντήσεις. (σημ. Το συγκεκριμένο τμήμα είχε μια καλή προηγούμενη εμπειρία στο Μουσείο αυτό με δυο επισκέψεις – εκπαιδευτικά προγράμματα, μια ήδη από τη Β΄τάξη και άλλη μια τη φετινή χρονιά.) Στις προθήκες του Α.Μ.Η. που αφορούν τη Νεολιθική υπάρχει ένας μεγάλος τρίτωνας, ο οποίος θεωρείται τελετουργικό αντικείμενο. Έχοντας έναν δικό μας τρίτωνα μικρού μεγέθους ξεκινήσαμε για το Α.Μ.Η. με βάση το φανταστικό σενάριο ότι ο μικρός (που του έδωσαν το όνομα Τρίτωνας Junior) θέλει να συναντήσει τον σοφό προ-προ-προ πάππου του και να τον ρωτήσει για τη ζωή του.
Στο Α.Μ.Η.: Η επίσκεψη οργανώθηκε με αφόρμηση τη διήγηση – φανταστικό σενάριο (Νικονάνου, Ν., Μπούνια, Α. κ.ά. 2015: 56) και συνδυασμό παιχνιδιών εξερεύνησης (ανακαλυπτική μέθοδος) (Νικονάνου, Ν., Μπούνια, Α. κ.ά. 2015: 64). Είχαμε μαζί μας τον Τρίτωνα Junior. Τα παιδιά ήταν χωρισμένα σε τρεις ομάδες. Μετά την εισαγωγή (συνάντηση παππού – εγγονού) ο Τρίτωνας ανέθεσε στις ομάδες αποστολές. Για να «ξεκλειδώσει» κάθε ομάδα την αποστολή της έπρεπε να βρει τη λύση ενός παιχνιδιού (υπήρχαν παζλ και παιχνίδι «ενώνω τις τελίτσες») που καθοδηγούσε σε συγκεκριμένες προθήκες ή εκθέματα. Η μια ομάδα είχε αναλάβει τις καθημερινές ασχολίες και τα αντίστοιχα εργαλεία, η δεύτερη τα ειδώλια και η τρίτη την κεραμική. Έκαναν την έρευνά τους με παιγνιώδεις δραστηριότητες (ολοκληρώνω την κομμένη εικόνα, ταυτίζω αντικείμενα, φτιάχνω παζλ, παρατηρώ τι λείπει από επιλεγμένα εκθέματα) πάντα με οδηγό τον Τρίτωνα και αποφεύγοντας ό,τι θύμιζε σχολική εργασία. Κράτησαν όποιες σημειώσεις θεώρησαν απαραίτητες για να παρουσιάσουν την έρευνά τους στις υπόλοιπες ομάδες τόσο στο Μουσείο όσο και στην τάξη.
Στην τάξη: Αναστοχασμός, συζήτηση και ελεύθερη έκφραση
Η Αρχαιολογία στην τάξη
Στην Προϊστορική Εποχή η απουσία της γραφής καθιστά την ανάγνωση του υλικού πολιτισμού το μόνο μέσο για την προσέγγιση της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η Αρχαιολογία είναι από τη φύση της μια επιστήμη που απαιτεί τη συνεργασία και τη διεπιστημονικότητα. Ως εκ τούτου μπορεί να αποτελέσει ένα εξαιρετικό εργαλείο για την επίτευξη πολλαπλών παιδαγωγικών στόχων.
Τα παιδιά εξοικειώνονται με την ομαδική εργασία. Ανταλλάσσουν ιδέες, αναπτύσσουν την κριτική σκέψη και τη δημιουργική φαντασία τους. Μπορούμε να αξιοποιήσουμε την βιωματική μάθηση έναντι της απομνημόνευσης. Υπάρχουν εκπληκτικές ευκαιρίες για αξιοποίηση και εμπέδωση γνώσεων από όλα τα γνωστικά αντικείμενα. Παράλληλα βοηθούνται στο να κατανοήσουν πληρέστερα τη σχέση μας με το παρελθόν, να προβληματιστούν και να αναπτύξουν υπεύθυνη συμπεριφορά ως προς τη διατήρηση και την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τέλος, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, να συνειδητοποιήσουν την πολυπολιτισμικότητα και την ποικιλομορφία της ανθρώπινης δραστηριότητας και κατά συνέπεια να να κατανοήσουν και να αποδεχθούν τη διαφορετικότητα των σύγχρονων κοινωνιών.
Η χρήση της Αρχαιολογίας στην τάξη παρέχει στον δάσκαλο ένα επιπλέον πλεονέκτημα: Όλα τα παραπάνω μπορούν να επιτευχθούν ενώ τα παιδιά ζουν μια διασκεδαστική εμπειρία, ξεφεύγοντας από τη συνήθη καθημερινή ρουτίνα της διδασκαλίας. (Κασβίκης, Κ., Κουνελάκης, Ν., 2000 · Τουλούμης, Κ., 2004  · Smardz, K., Smith, Sh., (eds.) 2000)
Προσομοίωση ανασκαφής στην τάξη
Τα παιδιά προβληματίστηκαν για το πώς οι επιστήμονες απέκτησαν τη γνώση που υπάρχει σήμερα για την εποχή της Προϊστορίας και διατύπωσαν ερωτήσεις σχετικά με το πώς και γιατί ορισμένα υλικά διατηρούνται με την πάροδο του χρόνου και άλλα χάνονται. Έγινε μια πρώτη αναφορά στο έργο των αρχαιολόγων, η οποία κέντρισε το ενδιαφέρον και δημιούργησε περισσότερες απορίες, αλλά και προσδοκίες. Πολλά παιδιά είχαν ήδη κάποιες εμπειρίες και βιώματα από βιβλία, κόμικς, τηλεοπτικά προγράμματα και κινηματογραφικές ταινίες, επισκέψεις σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους, που αξιοποιήθηκαν επίσης. Η συζήτηση αυτή ήταν πολύ συναρπαστική για τα παιδιά κι έτσι αποφασίστηκε να ασχοληθούμε με το θέμα αυτό. Οι όψεις του και οι διαστάσεις που θα μπορούσαν να δοθούν είναι  πάρα πολλές και η ανάγκη περιορισμού και οργάνωσης της στοχοθεσίας προφανής. Επιλέξαμε να επικεντρωθούμε στην πρακτική της ανασκαφής. Έγινε προσομοίωση μιας ανασκαφής μέσα στην τάξη με τη χρήση διαφανούς πλαστικού κουτιού.
Στόχοι:
  • Να ασκήσουν την παρατηρητικότητα, τη δημιουργική φαντασία και την κριτική σκέψη.
  • Να εφαρμόσουν και να συνδυάσουν γνώσεις που έχουν αποκτήσει σε άλλα μαθήματα (Μαθηματικά, Γλώσσα, Ιστορία, Μελέτη Περιβάλλοντος), κάνοντας μετρήσεις, παρουσιάζοντας γραπτά και προφορικά τον τρόπο ανασκαφής, μελετώντας και παρουσιάζοντας τα ευρήματά τους.
  • Να εκφραστούν μέσω των Εικαστικών και της Θεατρικής Αγωγής.
  • Μέσω της ανασκαφής να ωφεληθούν από την κιναισθητική μάθηση.
  • Να μετατρέψουν την τρισδιάστατη πραγματικότητα σε δισδιάστατο σχέδιο.
  • Να εργαστούν ομαδικά και να αντιληφθούν τα προτερήματα της συνεργατικότητας και της ανταλλαγής ιδεών.
  • Να καταλάβουν ότι η καινούρια γνώση στηρίζεται στη δουλειά των προηγούμενων, να την εκτιμήσουν και να τη σεβαστούν χρησιμοποιώντας την με εντιμότητα.
  • Να συνειδητοποιήσουν ότι η ανασκαφή δεν είναι «κυνήγι θησαυρού» και να αποβάλουν λανθασμένα στερεότυπα που πιθανόν έχουν αποκτήσει από κινηματογραφικές ταινίες κ.λ.π.
  • Να καταλάβουν τι είναι η στρωματογραφία, πώς δημιουργούνται τα αρχαιολογικά στρώματα και ότι όσο πιο βαθιά είναι ένα στρώμα, τόσο αρχαιότερο.
  • Ότι η γνώση μας για το παρελθόν είναι αποσπασματική και συμπληρώνεται ή ανατρέπεται ανάλογα με τα νέα δεδομένα της έρευνας.
  • Να ασκηθούν στη διατύπωση πολλαπλών ερμηνειών.
  • Να διασκεδάσουν και να νιώσουν τη χαρά και τον ενθουσιασμό της ανακάλυψης.
Υλικά:
Ένα διαφανές πλαστικό κουτί διαστάσεων 0,60 Χ 0,40 Χ 0,30 μ.
Κουτάλια, μικρές σπάτουλες, πινέλα, μικρά σκουπάκια, κόσκινο.
Μετροταινίες. Κλίμακες. Λεπτό σχοινί. Μικρά μεταλλικά πασσαλάκια. Σακουλάκια. Καρτελάκια. Μεγάλες σακούλες για το χώμα της εκσκαφής.
Χώματα διαφορετικής υφής και χρώματος (χοντρή άμμος, κοκκινόχωμα, τύρφη, ασπρόχωμα, λεπτό χαλίκι).
Προεπιλεγμένα «τέχνεργα» και αντικείμενα που θα χρησιμεύσουν ως «ευρήματα» της ανασκαφής (τα βότσαλα που είχαν λαξεύσει τα ίδια τα παιδιά, απολιθώματα, κοχύλια, χάντρες, κέρματα, μικρά πήλινα αντικείμενα σπασμένα από τα οποία κάποια ήταν ελλιπή, κατασκευές μαθητών προηγούμενων ετών από πηλό βιβλιοπωλείου, όπως κυκλαδικό ειδώλιο,  αγνύθα).
Προετοιμασία:
Το κουτί προετοιμάστηκε ως εξής:
Δημιουργήθηκαν τέσσερα στρώματα με διαφορετικό χώμα το καθένα (όσο πιο έντονη η χρωματική διαφορά τόσο πιο παραστατικά φαίνεται από το πλάι η στρωματογραφία) και τοποθετήθηκαν τα αντικείμενα, φροντίζοντας να βρίσκονται στα κατώτερα στρώματα τα «αρχαιότερα».
Η αγνύθα (υφαντικό βάρος) είχε τον ρόλο του «άγνωστου αντικειμένου». Τα παιδιά δεν είχαν δει ποτέ κάτι παρόμοιο και σκοπίμως δεν τους δόθηκε καμιά πληροφόρηση, ώστε όταν το ανασύρουν από το χώμα να κάνουν σκέψεις και εικασίες ως προς τη χρήση, να φανταστούν τι μπορεί να είναι και κατόπιν να κάνουν βιβλιογραφική έρευνα σε βιβλία με φωτογραφίες και παραστάσεις αγνυθών πάνω σε αγγεία και να μπορέσουν να ταυτίσουν το γνωστό πλέον αντικείμενο.
Επικαλύφθηκαν όλα με ένα επιφανειακό στρώμα με μικρές πέτρες και φυτά ως απομίμηση εδάφους.
Επίσκεψη αρχαιολόγων στην τάξη
Έχοντας έτοιμο τον «αγρό» της ανασκαφής μας και πριν ξεκινήσουμε καλέσαμε στην τάξη δυο αρχαιολόγους από το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, την κ. Ειρήνη Μαραβέλια και τον κ. Κώστα Γεωργακόπουλο, για να συζητήσουμε για το επάγγελμά τους, την ομορφιά και τις δυσκολίες του, τα διάφορα στερεότυπα (π.χ. αρχαιολόγοι σε ρόλο «κυνηγού θησαυρών»), να ζητήσουμε καθοδήγηση, να λύσουμε πρακτικές απορίες για την πορεία της ανασκαφής.
Η ανασκαφή
Τα παιδιά χωρίστηκαν σε ομάδες και κάθε ομάδα ανέλαβε ένα στρώμα. Η ομάδα που ανέλαβε το επιφανειακό στρώμα τοποθέτησε τον κάνναβο με το λεπτό σχοινί και τα πασσαλάκια ως σταθερά σημεία. Δημιουργήθηκαν τέσσερα τετράγωνα που ονομάστηκαν Α1, Α2, Β1, Β2.  Απομακρύνθηκε το επιφανειακό στρώμα.
Στη συνέχεια οι επόμενες ομάδες ανέσκαψαν από ένα στρώμα προσπαθώντας να ακολουθήσουν με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα την πορεία μιας πραγματικής ανασκαφής, δίνοντας έμφαση στην οριζόντια και προσεκτική αφαίρεση του χώματος, ώστε να μη διαταραχτεί η στρωματογραφία. Για κάθε εύρημα έκαναν ακριβείς μετρήσεις βάθους και απόστασης από τον κάνναβο, συμπλήρωναν το καρτελάκι του και το τοποθετούσαν σε σακουλάκι. Συμπλήρωναν επίσης το ημερολόγιο ανασκαφής, όπου σχεδίαζαν την τομή και τα ευρήματα. Το χώμα της εκσκαφής κοσκινίζονταν, ώστε να μη χαθούν τα μικρά αντικείμενα που πιθανόν να είχαν διαφύγει της προσοχής.
Σε μια ανασκαφή η σχολαστική φωτογραφική αποτύπωση είναι πολύ σημαντική. Τα ίδια τα παιδιά ήταν επομένως και οι φωτογράφοι της ανασκαφής. Ήταν από τις εργασίες που όλοι ήθελαν να συμμετέχουν, γι’ αυτό σε κάθε ομάδα μοιράστηκαν οι αρμοδιότητες με τέτοιο τρόπο, ώστε να έχουν όλα την ευκαιρία να φωτογραφίσουν τους συμμαθητές τους και την τομή κατά τη διάρκεια της εργασίας.
Η συντήρηση των ευρημάτων
Μετά την ανασκαφή ακολούθησε η συντήρηση.  Σε κάθε ομάδα τα παιδιά έπλυναν τα ευρήματά τους και έχοντας τα σχέδια και την περιγραφή από τα ημερολόγια μπόρεσαν να ενώσουν τα συνανήκοντα μέρη των αγγείων και του ειδωλίου και να τα συγκολλήσουν όπου χρειαζόταν. Διαπίστωσαν ότι ορισμένα σώζονταν αποσπασματικά και σχεδίασαν πώς ήταν η αρχική τους μορφή. Είχαν δει παρόμοιες περιπτώσεις στο Μουσείο και είχαν συζητήσει με τους αρχαιολόγους στην τάξη πώς συντηρούσαν παλιότερα αυτά τα ευρήματα και ποιες είναι οι σύγχρονες τάσεις.
Φτιάχνουμε ιστορίες
Από τα ευρήματα που ανακάλυψαν τους ζητήθηκε να φανταστούν τη ζωή των ανθρώπων που τα χρησιμοποίησαν και να φτιάξουν ιστορίες, τις οποίες στη συνέχεια εικονογράφησαν και δραματοποίησαν.
Προστασία πολιτιστικής κληρονομιάς
Ακολούθησε συζήτηση και επεξεργασία του θέματος της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς. Τα παιδιά βρήκαν υλικό και πληροφορίες από βιβλία και το διαδίκτυο (παρόλη τη διαχρονικότητά του είναι δυστυχώς στις μέρες μας πολύ επίκαιρο λόγω των καταστροφών στην Παλμύρα της Συρίας) και διαπίστωσαν το πλήθος των μνημείων που κινδυνεύουν. Χρησιμοποιήσαμε το υλικό του ΥΠ.ΠΟ. (Χρυσουλάκη, Στ. (επιμ.), 2006) και έμαθαν για τα φυσικά και τα ανθρωπογενή αίτια καταστροφής των μνημείων. Αντιλήφθηκαν ότι τα ευρήματα που προέρχονται από αρχαιοκαπηλία απομακρυσμένα από το περιβάλλον και τα συμφραζόμενά τους (context) δεν θα μπορέσουν ποτέ να μας πουν ολοκληρωμένη την ιστορία τους.
Συμπεράσματα
Το πρόγραμμα βοήθησε στην προαγωγή νοητικών δεξιοτήτων (να διατυπώνουν υποθέσεις, να κρίνουν και να καταλήγουν σε συμπεράσματα, να συγκρίνουν, να κατατάσσουν και να ταξινομούν, να συνθέτουν και να δημιουργούν αξιοποιώντας παράλληλα την προγενέστερη εμπειρία και γνώση των παιδιών. Βοήθησε στην προαγωγή κινητικών δεξιοτήτων και στη  μάθηση μέσω της βιωματικής εμπειρίας. Κατάφεραν να κατακτήσουν τους στόχους με τρόπο παιγνιώδη, συναρπαστικό, πρωτότυπο. Ενισχύθηκε η κοινωνικότητα και η συνεργασία μεταξύ τους. Η συνάντησή μας με το απώτατο παρελθόν του ανθρώπου έδωσε αφορμές για να συνειδητοποιήσουμε πόσες σημερινές καταστάσεις και χαρακτηριστικά μας, θετικά ή αρνητικά έχουν πολύ βαθιές ρίζες. Γνώρισαν και εκτίμησαν τον επιστημονικό τρόπο εργασίας των αρχαιολόγων αποβάλλοντας στερεότυπα. Μπόρεσαν να ανιχνεύσουν όλη την πορεία και την εξέλιξη μιας αρχαιολογικής έρευνας, από την ερώτηση - υπόθεση, την ανασκαφή, τη φροντίδα - συντήρηση του ευρήματος και του μνημείου. Ιδεατά θα έπρεπε να ολοκληρωθεί η δράση με την παρουσίαση των ευρημάτων στο κοινό με την μουσειακή έκθεση (να επιλέξουν τι και πώς θα εκθέσουν, να δημιουργήσουν προθήκες που θα αφηγούνται μια ιστορία με εικόνες και  υποτιτλισμό και να τις παρουσιάσουν). Δυστυχώς δεν μπορέσαμε να υλοποιήσουμε αυτό το στάδιο εντός του χρονικού διαστήματος που είχε υπολογιστεί για το πρόγραμμα και αποφασίσαμε να γίνει στο τέλος του σχολικού έτους.
Για την επιτυχημένη εφαρμογή του προγράμματος είναι απαραίτητη η πολύ καλή προετοιμασία του εκπαιδευτικού. Παρόλο που προσφέρεται για την προαγωγή της ομαδοσυνεργατικής μεθόδου, θα πρέπει τα παιδιά να είναι ήδη εξοικειωμένα, ώστε να μπορούν να συνεργάζονται αρμονικά και να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες. Τα υλικά για τις κατασκευές που αφορούν την Εποχή του Λίθου και την «ανασκαφή» είναι πολύ απλά, καθημερινά και συγκεντρώνονται εύκολα. Ωστόσο σε όλες τις δραστηριότητες (εφόσον είναι βασικός στόχος η κιναισθητική μάθηση) χρειάζεται να εξασφαλιστεί ο κατάλληλος χώρος για να μπορούν τα παιδιά να έχουν ελευθερία κινήσεων και να μην παρεμποδίζει η μια ομάδα την άλλη.
Βιβλιογραφικές αναφορές
ΔΕΠΠΣ (2003). Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών. Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2016
Ζαφειράκου, Α. (επιμ.), (2000). Μουσεία και Σχολεία. Διάλογος και συνεργασίες, αναπαραστάσεις και πρακτικές. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδανός
Θεοχάρης, Δ., (1989). Νεολιθικός Πολιτισμός. Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής στον ελλαδικό χώρο. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
Κασβίκης, Κ. και Κουνελάκης, Ν., (2000). Από την αρχαιολογική ανασκαφή στο μουσείο της τάξης. Αρχαιολογία και Τέχνες 77: 54 - 58
Κόκκινος, Γ., Αλεξάκη, Ε., (επιμ.), (2002). Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στη μουσειακή αγωγή. Αθήνα: Μεταίχμιο
Μουνδρέα – Αγραφιώτη, Α., (1996). Η λάξευση του λίθου στην Παλαιολιθική Εποχή. Τεχνικές και σταθερότυποι. Αρχαιολογία και Τέχνες 61: 17 - 26
Νικονάνου, Ν., Μπούνια, Α., κ. ά. (2015). Μουσειοπαιδαγωγικές μέθοδοι: Συμμετοχή - εμπειρία - δημιουργία. Στο Νικονάνου, Ν., Μπούνια, Α., Φιλιππουπολίτη, Α., Χουρμουζιάδη, Α., Γιαννούτσου, Ν. Μουσειακή μάθηση και εμπειρία στον 21ο αιώνα. [ηλεκτρ. βιβλ.] Αθήνα:Σύνδεσμος Ελληνικών Ακαδημαϊκών Βιβλιοθηκών. κεφ 3. Διαθέσιμο στο: http://hdl.handle.net/11419/714
Τουλούμης, Κ., (2004). Διδάσκοντας για το Παρ(ελθ)όν: Η Αρχαιολογία στη Μέση Εκπαίδευση. Δυνατότητες και προοπτικές. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ζήτη
Fivush, R., (2012). Αυτοβιογραφία, χρόνος και Ιστορία: Η κατασκευή του παρελθόντος από τα παιδιά στο πλαίσιο της οικογενειακής αναπόλησης. Στο Ν. Γαλανίδου, H. Dommasnes (επιμ.), Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν. Μια διεπιστημονική προσέγγιση. Αθήνα: Καλειδοσκόπιο, 40 - 58
Harmand, S., Lewis, J., et. al. (2015). 3.3-million-year-old stone tools from Lomekwi 3, West Turkana, Kenya.  Nature 521, 310 – 315
           (και διαδικτυακά εδώ: Ανακτήθηκε στις 24 Μαΐου 2016 από https://www.academia.edu/12500892/3.3-million-year-old_stone_tools_from_Lomekwi_3_West_Turkana_Kenya)
Hodder, I. (2002). Διαβάζοντας το παρελθόν. Αθήνα: Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου
Smardz, K., Smith, Sh., (eds.) (2000). The Archaeology Education Handbook. Sharing the past with kids. Altamira Press
Βιβλία, υλικό και ηλεκτρονικοί σύνδεσμοι για την τάξη

  • Βαλαβάνης, Π., (1994). Ο Λόφος με τα Κρυμμένα Μυστικά. Αθήνα: Ακρίτας
  • Ντεκάστρο, Μ., 1988. Αρχαιολογία, ένα ταξίδι στο παρελθόν. Αθήνα: Κέδρος
  • Τα μυστικά της σπηλιάς της Δράκαινας. Εκπαιδευτικό πρόγραμμα.
  • Το ημερολόγιο ενός αρχαιολόγου. (2012). Ηγουμενίτσα: ΛΒ΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
  • Χρυσουλάκη, Στ. (επιμ.) (2006). Προληπτική συντήρηση, μια ασπίδα προστασίας για τα μνημεία. Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας, ΥΠΠΟ

1 σχόλιο:

  1. Το όνομά μου είναι Don Mark Brighton από το ελληνικό. Είμαι εδώ για να δώσει μαρτυρία σχετικά με το πώς πήρα τον άντρα μου πίσω, ο σύζυγός μου με άφησε χωρίς λόγο μήνες πριν. Κινήθηκε με μια άλλη γυναίκα, ένιωθα σαν να σκοτώνει τον εαυτό μου, η ζωή μου έγινε πολύ πικρή και θλιμμένος. Τότε, μια μέρα ένας φίλος μου μου είπε για ένα μεγάλο ξόρκι άχνη που είναι πολύ καλή και μου είπε ότι της είπε τα πάντα για την ιστορία της ζωής της και το πρόβλημα που αντιμετωπίζει, εγώ δεν το πιστεύω, επειδή έχω δουλέψει με τόσο πολλοί από αυτούς και δεν λειτούργησε. Μου παρακάλεσε περαιτέρω έτσι αποφάσισα να δοκιμάσω αυτό το μεγάλο άχνη μάγια που ονομάζεται Μεγάλη Δρ OWO ODODO. Εγώ ακόμα δεν πιστεύουν, αλλά μέσα μου ήθελα να δώσω μια δοκιμή και ο Θεός θα το έχω χρησιμοποιήσει τη λύση μάγια μου έδωσε και την επόμενη ημέρα και έλαβα πραγματικά μια κλήση από τον σύζυγό αγάπη μου, Ζήτησε συγγνώμη και επέστρεψε στην μου. Είμαι πολύ χαρούμενος τώρα με την οικογένειά μου λειτούργησε για μένα και πιστεύω ότι θα λειτουργήσει για σας, να του δώσει μια δοκιμή και παρακολούθησης, αυτή είναι μια σαφής αλήθεια από μια μαρτυρία. Σας ευχαριστώ Δρ OWO για άλλη μια φορά, αν θέλετε να τον φτάσουν μέσω email [owoododospellcaster04@gmail.com] WhatsApp +2349052571784. έλαβε μια κλήση από τον σύζυγό αγάπη μου, Ζήτησε συγγνώμη και ήρθε πίσω σε μένα

    ΑπάντησηΔιαγραφή